Тиксиигэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын батарар улуус таһымнаах атыы-тутуу дьаарбаҥката буолан ааста. Тэрээһиҥҥэ Хара-Уулаахтан “Приморскай” муниципальнай унитарнай тэрилтэ, Быыкаптан “Арктика” артыал, ону тэҥэ оройуон кииниттэн биирдиилээн урбаанньыт кыттаннар, таба этин, балыгы, эттэн, балыктан полуфабрикаттары оҥорон атыылаатылар. Былырыыҥҥыга холоотоххо, сыана үрдээбит, ол курдук таба этэ – 550 солк., оттон хара-уулаахтар сибиинньэлэрин этэ эмиэ киилэтэ 550 солк. атыыланна. Дьон ордук таба сибиэһэй иһин, этин хото атыыласта, балык фаршын, ону тэҥэ балыктан кэтилиэт да атыыга түргэнник барда.
Дьиэ табатын иитии хотугу ахсааннаах норуоттар төрүт дьарыкпыт буолар. “Приморскай” муниципальнай хаһаайыстыбаҕа дьиэ табатын иитэр үс ыстаадалаах, онно 4600 кэриҥэ табалаах. Үлэһит ахсаана 21, ол иһигэр үс биригэдьиир, үс бэтэринээр, иккилии чумүлэһит, биир наймыламмыт үлэһиттээхтэр. Бу хаһаайыстыбаны эдэр, эрчимнээх киһи Владимир Алексеев 2010 сылтан салайар.
Владимир Владимирович – Хара-Уулаах төрүт олохтооҕо. Кини бу тэрилтэни салайыаҕыттан, хаһаайыстыба элбэх ситиһиилэннэ, ол курдук таба ахсаана элбээтэ, төрүөх эбилиннэ. Нэһилиэккэ килиэп астыыр бэкээринэ, баанньык үлэҕэ киирдэ, ыстаадаларга олохторо тубуста.
Дьаарбаҥка кэнниттэн биһиги кэрэспэдьиэммит “Приморскай” МУТ дириэктэрин Владимир Алексеевы көрсөн кэпсэттэ.
Буранынан наҕараадаламмыттар
Үөһээ ыйыллыбытын курдук, “Приморскай” муниципальнай тэрилтэ 4600 кэриҥэ табалаах, онно үс ыстаадаҕа арахсан 21 киһи үлэлиир. Хомойуох иһин, адьырҕа кыыл буулаан, быйылгы былааннарын толорботохтор. Ол гынан баран, тугуту харыстааһыҥҥа күүскэ үлэлэспиттэр. Бу дьыл олунньутугар икки күн иһигэр 16 бөрөнү бултаабыттар. Онон оройуон дьаһалтата өйөөн, өйдөөн, муниципальнай тэрилтэни буранынан наҕараадалаабыт. Ол бураны тэрилтэ иһинэн тугуту харыстааһыҥҥа куонкурус тэрийэн, онно бириис курдук туруорбуттар. Куонкурска 2-с №-дээх биригээдэ элбэх тугуту харыстаан, сыл түмүгэр тиэрдэн, кыайыылаах буолбут. Онуоха атын да биригээдэлэр наҕараадата суох хаалбатахтар, салайааччы бэйэтин аатыттан сэмэй бэлэхтэри туттарбыт.
Итини таһынан салайааччы бөрөнү бултаһыыга табаһыттарын кытары туспа дуогабар түһэрсибит. Дуогабардарыгар сэттэ бөрөнү өлөрбүт биригээдэҕэ эбэтэр булчукка тэрилтэ харчынан бириэмийэлиир диэн ыйылла сылдьар эбит. Урукку өттүгэр эмиэ буран биэрэр эбит буоллахтарына, билигин сыана үрдээн, харчынан бириэмийэни олохтообуттар.
Кэнсиэрбэлээһин – барыстаах
Бу муниципальнай тэрилтэ бэйэтэ буойуналаах уонна эт сыаҕын үлэлэтэр. Ол эрээри, бу хайысхаҕа үлэһит тиийбэтэ атахтыыр. Сыах нэһилиэктэн үс көс ыраах сиргэ турар буолан, онно тиийэн үлэлииргэ сөбүлэһэр киһи суоҕун кэриэтэ. Онон салайааччы быйылгыттан аһын-үөлүн бөһүөлэккэ кыралаан аҕалан, биэнсийэҕэ олорор олохтоох аймах-билэ дьонун үлэлэтэр. Инньэ гынан, түөрт киһи дуогабарынан бырыһыаҥҥа үлэлиир. Кинилэр көмөлөрүнэн дьаарбаҥкаҕа таба этиттэн уонча көрүҥ аһы аҕалан атыылаатылар.
– «Чуоккай ас» диэн тэрилтэни кытта дуогабардаһан, таба этинэн тушенка уонна плов оҥордубут. Тушенка атыыга эрдэ барбыта. Барыта 200 киилэ эттэн 800 дьааһыгы таһаардыбыт, биир дьааһыкка 50 устуука тушенка киирэр. Ол барыта атыыланан бүттэ. Бэйэ оҥорон таһаарыынан дьарыктанар ордук эбит, үс төгүл таһаарыахха сөп диэн түмүккэ кэллим. Бородууксуйаны барытын туһаҕа таһаарарга даҕаны табыгастаах уонна атыыга барара кэбэҕэс. Этинэн атыылыырдааҕар барыстаах буолуох курдук. Холобур, ааспыт сылга «Булунское» муниципальнай унитарнай тэрилтэни кытта кыттыһан манна Тиксиигэ 10 туонна эти атыылаабыппыт. Ол эрээри улаханнык барыһырбыппытын көрбөтөҕүм, – диэн кэпсиир салайааччы.
Оттон быйылгы дьаарбаҥкаҕа дьиэ табатыгар кыыл таба этин эбэн атыылаабыттар. Ону тиксиилэр үөрэ-көтө ыллылар. Үөһээ этиллибитин курдук, эбии үлэһит тиийбэтэ моһуоктуур, ол иһин 15 эрэ табаны өлөрөн
астаабыттар. Онон салайааччы былааннаабыт соруга кыайан туолбатаҕын этэр. Оттон, биһиги санаабытыгар, итинник үлэҕэ олохтоох нэһилиэнньэ иннинэн баран көмөҕө кэлбэтэ хомолтолоох.
Итини таһынан, ааспыт сылга сылгы этэ атыыга үчүгэйдик барбытын билэбит. Оттон быйыл бириэмэ ыгым буолан, сылгы этин кыайан аҕалбатахтар.
Ити курдук араас кыһалҕаны көрүстэр даҕаны, эдэр салайааччы нэһилиэгин оскуолатын уонна оҕо саадын этинэн, балыгынан хааччыйа олорор.
Балык былаанын толордубут
– Быйыл балык былаанын толордубут. Саҥа дьыл кэннэ, суол турдаҕына, куорат диэки илдьэн атыылыахпыт. Былааммыт 24 эрэ туонна этэ, ол – аҕыйах. Муораҕа балыктыыр көҥүллэммэт буолан, Хара-Уулаахтан 600 көс тэйиччи турар өрүскэ балыктыыбыт. Мин күннэтэ сылдьар маршрутум: нэһилиэк – балыктыыр учаастак – ыстаада, – диэн Владимир Алексеев өссө биир үлэ хайысхатын кылгастык билиһиннэрдэ.
Бэтэринээрдэр – геройдар
Владимир Владимирович муниципальнай тэрилтэ салайааччыта буоларын быһыытынан, коммерческай өттүнэн ханнык да граҥҥа кыттар кыаҕа суох. Ол иһин сүбэлэһэн баран, кэргэнинээн бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, сылгы иитиитинэн дьарыктаналлар. Хаһаайыстыба баһылыга – Екатерина Алексеева. Бааһынай хаһаайыстыба бэйэтэ логотиптаах, ону полуфабрикат оҥоһуктарыгар туһаналлар эбит.
Хомойуох иһин, быйыл сэттэ миҥэ аттарын бөрөлөр тардыбыттар. Урут сылгыларын ахсаана 135-кэ тиийэ сылдьыбыт эбит буоллаҕына, билиҥҥитэ 96 сылгылаах хаалбыттар.
Быйыл дьиэ табатыгар уонна сылгыга олохтоох нэһилиэнньэ көмөтүнэн чип туруорбуттар. Дьиэ табатын 100 бырыһыан чиптээбиттэр, оттон сылгыны 70 бырыһыан хаппыттар.
– Бэтэринээрдэрбит, дьэ, дьоруойдар, чиптээһиҥҥэ үлэ бөҕөнү көрүстүлэр. Кинилэр көмөлөрүнэн уонна бары да көмөлөөн, табаны ааҕыы (корализация) этэҥҥэ түргэнник ааста. Дьиэ табатын нэдиэлэ иһинэн ааҕан уонна чиптээн бүтэрдибит, – диэн тутаах салайааччы кэпсээнин салгыыр.
Дьиэ кэргэн кыра биисинэһэ
Алексеевтар дьиэ кэргэн сылгыттан ураты сибиинньэ иитэн саҕалаабыттар. Ол эмиэ туспа остуоруйалаах.
Икки сыллааҕыта Владимир Владимирович боруобаҕа диэн Тиксииттэн түөрт сибиинньэ оҕотун атыылаһан Хара-Уулаахха илдьибит. Онтон икки сибиинньэ кырыа кыһыны туораабатах. Манна диэн эттэххэ, эрдэ сибиинньэ диэни ииппэтэх дьон буоллахтара. Онтон нөҥүө күһүнүгэр хаалбыт икки сибиинньэтин төрүөх биэриэ суохтар быһыылаах диэн хаһаайын өлөрөргө санаммыт. Салгыы Владимир:
– Арай сибиинньэлэрбин дьаһайаары сарсыарда ампаарга киирбиппэр муоста анныгар сибиинньэ оҕолорун саҥалара иһилиннэ. Көрбүтүм – 10 сибиинньэ оҕото сүүрэ сылдьар. Ол оҕолортон биирэ баттанан өлбүт этэ, иккитин Бороҕоҥҥо ыыппыппыт даҕаны, кыһыны туораабатах этилэр. Бэйэбитигэр алта хаалбытын үлэҕэ ылбыт уолаттарым сатаан көрбөккө-харайбакка, түөрт эрэ сибиинньэ хаалбыта. Ол түөрт сибиинньэттэн быйыл өлөрөн, манна атыыга аҕаллыбыт, – диэн кэпсээтэ.
Быйыл атырдьах ыйыгар икки сибиинньэ төрүөх биэрэннэр, Алексеевтар билиҥҥитэ 16 сибиинньэлээхтэр.
– Эт боруодалар, онон ииттиэххэ сөп эбит дии санаатым, – диир баһылык. – Быйылгы төрүөхтэртэн иккини Бороҕоҥҥо ыыттыбыт уонна баҕалаах дьоҥҥо нэһилиэнньэҕэ биэрдибит, – диэн түмүктээтэ.
«“Осикат” хайа булчуттарын кулууба» пуонда
Хара-Уулаахха «“Осикат” хайа булчуттарын кулууба» («Клуб горных охотников “Осикат”») пуонда үлэлиир. Бу пуонданы улууска туризмы сайыннарыыга туһаайан тэрийбиттэр. Урут чубукуну, этэргэ дылы, мээнэ, туох да бэрээдэгэ суох бултуур этилэр. Ол эбэтэр, нэһилиэнньэ тахсан 30-50-70 чубукуну бултаан киирэр эбит буоллаҕына, билигин бэрээдэк олохтоммут, биэс сыллаах программа оҥоһуллубут.
– 2021 сыллаахха учуонайдары кытта көрсөн кэпсэтэн, биэс сыллаах программа оҥоһуллубута. Ол программабыт үлэлээн, билигин «креативно» бултуубут. Ол аата иккилии-үстүү булчуту ыҥыран бултатабыт. Спонсордаах, харчылаах дьон кэлэн бултууллар. Трофейнай булт диэҥҥэ кубулуйда, ол «дорогое удовольствие». Бэйэҕит билэҕит, бөртөлүөт сыаната ыарахан, ону булчуттар бэйэлэрэ уйуналлар. Онон өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар элбэх үп киирэ турар. Холобур, бөртөлүөт икки чаас көтөрүгэр мөлүйүөн кэриҥэ солк.
Чубукубут салбырҕан (подвид горного снежного барана) буолан турар. Саха сиригэр үс чубуку салбырҕана баар.
Бу бырайыак хайдах оҥоһуллубутай диир буоллахха, эмиэ туспа остуоруйа. 2016 сыллаахха миигин Александр Ильич Борисов (ол саҕана сибээс министирэ этэ): «Владимир Владимирович, мин биир идеялаахпын. Дойдугар дьону илдьэн бултатыаҥ буолаарай? Туох дии саныыгын?» – диэбитэ. Оччолорго ону мин улаханнык ылымматаҕым, улахаҥҥа уурбатаҕым. Онтон 2019 сыллаахха көрсөн сиһилии кэпсэппиппит, кини бырайыагын миэхэ сиһилии быһааран биэрбитэ, илии тутуспуппут. Ол гынан баран, хомойуох иһин, ыам ыйыгар Александр Ильич күн сириттэн күрэммитэ. Бырайыакпыт тохтоото быһыылаах дии санаабытым. Онтон бэс ыйыгар, ыһыах күннэригэр, «Охота и рыбалка Якутии» ыытааччыта Илья Борисов (Александр Ильич уола) миигин булар. «Аҕабын кытта саҕалыах буолбут бырайыаккытын олоххо киллэриэххэ. “Клуб горных охотников России” бэрэсидьиэнэ кэлэр, кинини дойдугар илдьэн бултатыахха. Бырайыак табылыннаҕына, өссө үчүгэй, салгыаҥ буоллаҕа. Мин булт туһунан киинэ устуом», – диэн этии киллэрэр.
Атырдьах ыйыгар сэттэ киһилээх делегация тиийэн кэлэр. Дьоммун илдьэн сирбин, чубукубун көрдөрдүм. Соһуйдулар аҕай, сөбүлээтилэр, астыннылар уонна «докумуон оҥостон, илии баттаһабыт» диэн эрэннэрдилэр. Бастаан утаа Илья Борисов булдугар табыллыбакка, санаата түспүтэ. Онтон дьэ бүтэһик күммүтүгэр, атырдьах ыйын 30 күнүгэр, оруобуна уолбут төрөөбүт күнэ эбит, Баай Байанай кини диэки хайыһан, бултуйбута даҕаны, 45 мүнүүтэлээх киинэ да устубута. Ол киинэттэн саҕалаан «Осикат» (клуб горных охотников) пуондабыт үлэлээн барда. Кэлии-барыы элбээтэ. Ол киинэ бэйэтинэн реклама буолан таҕыста диэххэ сөп, – диэн Владимир Алексеев кэпсээтэ.
«Осикат» пуонда сылтан-сыл аатыран, «Россия хайа булчуттарын кулуубугар» кыттар, булчуттарга аналлаах «Сафари» сурунаалга (билигин «Русская охота») бэчээттэммит. Онон Россияҕа биллэр пуонда буолла.
Бааһынай хаһаайыстыба уонна пуонда нэһилиэнньэҕэ көмөтө улахан
Алексеевтар бааһынай хаһаайыстыбаларын көмөтүнэн нэһилиэк олохтоохторугар анаан бэкээринэ үлэҕэ киирдэ.
– Бааһынай хаһаайыстыба көмөтүнэн “Фонд сохранения Хараулахского горного барана” диэн пуонда тэриммиппит. Пуонда бэрэсидьиэнинэн улахан уолум Владимир Алексеев үлэлиир. Бу пуонда нөҥүө олохтоох нэһилиэнньэ туттарыгар автономнай оһохтоох баанньык үлэҕэ киирбитэ, – диир Владимир Владимирович. Маны таһынан Осикат пуонда хаһаайыстыбаҕа сыллата көмө оҥорон тутуу матырыйаалларынан, техникаларга саппаас чаастарынан, уматыгынан хааччыйар.
Ону тэҥэ 2022 сыллаахха Тиксии бөһүөлэгэр «Хайа булчуттарын кулууба» уонна «Осикат» пуонда спонсордааннар “Солнышко” оҕо саадын территориятыгар 1 мөл. 800 солкуобай суумаҕа оҕо оонньуур былаһааккатын аҕалан туруорбуттар.
Кистэлэҥ буолбатах, уһук хоту сытар улуустарга таһаҕас тиэйиитэ, уматык, көтөр аал билиэтин сыаната ыарахан. Ити барыта үлэ барарыгар атахтыыр. Ол гынан баран, Владимир Алексеев сатабыллаах салайааччы быһыытынан, төрөөбүт дойдута сайдарыгар, тыатын дьоно туруктаах буолуутугар күүстээх үлэ ыытар. Кини курдук дириҥ билиилээх-көрүүлээх сатабыллаах салайааччы, кыахтаах тэрийээччи, туруу үлэһит дьон баар буолан кыра нэһилиэктэрбит, бөһүөлэкпит, улууспут да сайдыа диэн бүк эрэллээхпит.
Бу курдук, Уһук Хоту дойду ыарахан усулуобуйатыгар олорор хоһуун дьоно тыйыс тымныыны, буурҕаны-силлиэни, сайынын өҥүрүк куйааһы, кумаары-бырдаҕы тулуйан, инники кэскиллэрэ, дойдулара сайдарын туһугар күнүстэри-түүннэри мөхсөллөр.
Я. Иванова